Lucjan
Hanak
„Krótka
historia groteski
od
Rafaela do Jerzego Chartowskiego
czyli
ze
Złotego
Domu Nerona do Zamku
Książąt Pomorskich w Słupsku”
Jerzy Chartowski skomponował wiele
dzieł posługując się językiem groteskowym. Znaczenie tego
pojęcia, a także przykłady z historii sztuki sięgają
wcześniejszych wieków i stanowią tło dla współczesnej
twórczości.
Najbardziej znane dzieła, dzięki
którym ukuto definicję groteski, powstały na zamówienie cesarza
Nerona od roku 64 do 68. Ich autorem był Fabulus dekorujący
malowidła Złotego Domu Nerona czyli Domus Aurea. W Renesansie w
latach 70-tych XV wieku, dokładnie w Rzymie na Eskwilinie, na nowo
odkryto Złoty Dom Nerona. Komnaty w Domus Aurea, od pożaru
cesarskiego domu, były już zrujnowane i znajdowały się pod
ziemią. Znalezisko sugerowało jakby odkryto groty - stąd dekoracje
te nazwano „groteskami”. Jak pisała Maria Nowicka - odnaleziono
wówczas „delikatne motywy ornamentalne, w których zręcznie
łączono sylwetki zwierząt i ptaków z roślinami i kwiatami, a
maleńkie figurki uskrzydlonej Psyche albo erotów wdzięcznie
wiązały się z ozdobnymi kandelabrami...”.
A zatem w Domus Aurea napotkano sceny
figuralne złożone z przeciwstawnych bytów: roślinnego i ludzkiego
lub zwierzęcego oraz ludzkiego. Dodam, że np.: były to
przedstawienia głowy mężczyzny z brodami w formie rozgałęzionych
roślin, albo mężczyzny połączonego z tułowiem konia. Warto
wspomnieć, że w Złotym Domu Nerona odnaleziono także sceny
skomponowane tylko z samych postaci.
W
panoramie dzieł autorów wykorzystujących w ostatnich 600 latach
język groteski, malarstwo Jerzego Chartowskiego wpisuje się w
klasykę twórczości tego gatunku, jak również w jego rozwój. Dla
poznania zagadnienia warto powrócić do przeszłości, a następnie
przeanalizować dzieła słupskiego mistrza.
Już
w XVI wieku Rafael w sposób spektakularny zajął się
rozpowszechnianiem poznanej z autopsji „groteski”. Jak pisze
Tomasz Gryglewicz, pod jego kierunkiem w latach 1517-1519 wykonano
„... najsłynniejszą...” w epoce nowożytnej „... realizację
renesansowej groteski..”, czyli dekoracje „... loggi
watykańskich...”, np. „Adam i Ewa”, Stanza della Segnatura.
Niebawem motywy groteski pojawiły się
na północ od Alp. W latach 1525-1528 występują w płaskorzeźbach
renesansowej kaplicy Zygmuntowskiej w Krakowie, których autorem jest
Włoch Jan Cini ze Sieny.
Fala postaci groteskowych, mieszanych
lub zwanych po prostu fantastycznymi, – czyli figur nieznanych
historii naturalnej była obecna w gronie dzieł artystów z całej
Europy. Dobrymi przykładami opisującymi to zjawisko są przykłady:
Hieronim Bosch, pt. „Piekło”,
fragment prawego skrzydła „Tryptyku rozkoszy ziemskich”, ok.
1510, Muzeo del Prado, Madryt,
Peter Brueghel -
grafika -„La Luxure”, 1556-1559, Cabinet des Estampes, Bruksela,
Giuseppe Arcimboldo -
„Lato”, 1563 z cyklu „Cztery Pory roku”, kolekcja
Kunsthistorisches Museum w Wiedniu,
Francisco
Goya scena z „Pogrzeb
sardynki”, 1793, Akademia San Fernando, Madryt
Honoré Daumier – grafika „Koszmar
Mimi”, II poł. XIX w.,
Jacek Malczewski – obraz
„Przebrzmiały ton”, 1909
Pablo Picasso - grafika „Minotaur
pochylony nad dziewczyną”, Graphische Sammlung, Monachium,
dorobek surrealistów, w tym:
Salvadora Dali, Maxa Ernsta, Paula Klee i René Magritte’a,
oraz Stanisław Ignacy Witkiewicz np.
„Jowisz zmieniający się w byka”, 1921, własność Muzeum
Pomorza Środkowego w Słupsku.
Malarstwo,
rysunek i grafika Jerzego Chartowskiego operuje połączeniem różnych
bytów w jedną całość.
Np. zwierzęcia z postacią ludzką
„Adam i Ewa” i „Centaur”
Zespolenie motywu rośliny z postaci
ludzką, szczególnie widoczne jest w dziełach - „Wiosna” oraz
„Melodia Chopina (Irys)”.
Architekturę zsumowaną z motywami
ludzkim można zauważyć na „Impresji słupskiej”, 2012,
umieszczonej na zaproszeniu, folderze i plakacie na niniejszą
wystawę.
W XV w. mieszkańcy Rzymu oglądali
groteskę w Złotym Domu Nerona. Dzisiaj w słupskim Zamku Książąt
Pomorskich możemy zobaczyć groteskę naszych czasów, czyli
twórczość Jerzego Chartowskiego.